Катажыну Бонду называюць «каралевай польскага дэтэктыву». Усе яе кнігі сталі на польскім кніжным рынку бэстсэлерамі й прадаюцца сотнямі тысяч асобнікаў. У інтэрвію «Польскаму радыё» Бонда распавядае пра вучобу ў беларускім ліцэі, пра ўсьведамленьне сябе беларускай, пра сямейную трагедыю пасьляваенных гадоў і пра сваю апошнюю кнігу, сюжэт якой разгортваецца на Падляшшы.
З Катажынай Бондай размаўляе Дзьмітры Гурневіч.
Вас называюць «каралевай польскага дэтэктыву». У беларусаў і палякаў каралі часта былі адныя і тыя ж. А Вы да ўсяго гэтага нарадзіліся ў Гайнаўцы й скончылі Беларускі ліцэй. Ці ёсьць у Вас беларускія карані?
К. Бонда: У мяне 100%-е беларускае паходжаньне. Я гэта ведаю, і гэта не падлягае ніякім сумневам і дыскусіям. Я ні з кім на гэты конт не зьбіраюся спрачацца. Але ў мінулым, я не буду гэтага хаваць, я лічыла інакш. Я сапраўды вучылася ў Беларускім ліцэі, але пайшла я туды не з-за нацыянальнай сьвядомасьці. Гэта быў чысты разьлік. Беларускі ліцэй быў значна лепшы, чым так званы Польскі ліцэй у Гайнаўцы. Дома мы размаўлялі па-польску, і я была вымушаная вучыць алфавіт ужо ў ліцэі. З-за гэтага ў мяне спачатку былі праблемы, бо іншыя былі на даволі высокім узроўні, а я вучыла ўсё ад самага пачатку. Я тады дала рады, навучылася. Але менавіта з-за гэтага я сёньня саромеюся размаўляць па-беларуску. Я не хачу калечыць мову, бо ведаю, як гэта важна. Мае настаўнікі сьмяяліся з мяне: “Бонда, ты ніколі гэтаму не навучышся, бо ў цябе цьвёрды акцэнт”. Я гэта памятаю да сёньня, таму вырашыла, што буду размаўляць сёньня па-польску.
А на якой мове размаўлялі вашыя дзяды й бабулі?
К. Бонда: Гэта вельмі складана. Мае продкі, дзядуля й бабуля з боку мамы – яны трошкі з іншага раёна Падляшша. Яны размаўлялі на сваёй гаворцы. Я зь імі размаўляла па-польску, а яны са мной размаўлялі па-свойму. Я гэта разумела. Спачатку не, але потым... І сёньня, калі я бываю за ўсходняй мяжой, то я разумею кожны дыялект. У гэтым ёсьць нешта незвычайнае. Нядаўна я была ў Казахстане, і са мною там размаўлялі па-расейску. Расейскую я таксама вучыла. Была ідэнтычная сытуацыя. Я ўсё разумела, але паехала туды зь перакладчыцай, каб яны мяне разумелі. І чым даўжэй я там знаходзілася, тым прасьцей мне было адважыцца й размаўляць. Мне здаецца, што ўсе гэтыя дыялекты й мовы перамешваюцца, і мы браты-славяне разумеем адзін аднаго.
З кожным годам на Падляшшы зьмяншаецца колькасьць беларусаў. Кажуць, што так адбываецца з-за пачуцьця сораму мясцовых беларусаў. Бо для маладых беларускасьць – гэта вельмі часта правінцыйнасьць. І адмаўляючыся ад беларускасьці, яны пазбаўляюцца непажаданага багажа. У Вас такога не было?
К. Бонда: Гэта вельмі складаная тэма. Тое, што ўплывае, ці ў некага беларускае паходжаньне, ці не, вырашае месца, адкуль ён родам. Я гэта выкарыстала ў маёй найноўшай кнізе “Акулярнік”. Калі парэшткі тваіх продкаў ляжаць у гэтай зямлі, і калі гэта была іх зямля, і яны жылі там, плюс вера, а ў мяне і з боку мамы, і таты продкі былі праваслаўнымі. Гэтых двух элемэнтаў, на маю думку, дастаткова, каб сказаць, што мае карані сапраўды беларускія. Бо гэты народ жыў на той зямлі, адкуль я родам. Для мяне гэта, з аднаго боку, складана, а зь іншага – нязвыкла. Я заўсёды адчувала нейкую выключнасьць – гэтую экзотыку, якая заўсёды была са мною, на падсьвядомым узроўні. Спачатку я думала, што гэта з-за таго, што я з Гайнаўкі, то бок з Падляшша. Усе гэтыя элемэнты я выкарыстоўваю ў кнізе й надаю іх літаратурным героям. Я хацела разварушыць мурашнік і паказаць, што не існуе ніякай чыстай крыві. Калі я зьбірала матэрыялы й шукала элемэнты, якія пазьней выкарыстала ў кнізе, то я сутыкалася зь гісторыямі іншых людзей. Нехта кажа, што ён змагарны паляк, маўляў, “Польшча для палякаў”, “чыстая кроў” і г.д. Я пра ўсё гэта кажу іранічна. Нават трошкі падсьмейваюся. А ў той жа час у гэтага чалавека чыста беларускае прозьвішча, якое выразна сьведчыць аб ім. Я такім чынам падміргваю чытачу. Мы жывем у часы глябалізацыі, адбываецца ўніфікацыя, усё становіцца ўнівэрсальным. Але насамрэч самае прыгожае – гэта лякальнасьць. Няма значэньня – калі. Я адкрыла для сябе ўсе рэчы, якія канчаткова разбурылі маё ўспрыняцьце гэтай справы, ва ўзросьце 38 гадоў. Гэта даволі позна. Я жыла ў зусім іншым сьвеце. Я магу вас запэўніць, што гэта шмат што зьмяняе. Рэчаінасьць і яе ўспрыняцьце цалкам зьмяняюцца. Я надалей у ступары, і яшчэ прыйдзе той момант, калі я захачу дакладна ўсё праверыць. Але самае галоўнае, што я хачу сказаць: трэба правяраць, варта паспрабаваць зразумець усе гэтыя элемэнты. У мяне ёсьць дачка, ёй 8 гадоў. Калі я зь ёю размаўляю, то я распавядаю ёй гэтую гісторыю. Яна пакуль што ўспрымае гэта як казку. Для яе гэта фантасмагорыя. Але я не хачу, каб і далей была заслона маўчаньня, і каб была ілжывая рэальнасьць, зь якою сутыкнулася я.
Дарэчы, а ў Вашым доме былі беларускія кнігі, музыка? Ці была беларускасьць у Вашай сям’і?
К. Бонда: Зразумела. Усё гэта было. Больш за тое, мая мама заўсёды была чалавекам здольным у мастацкім пляне, яна была ў адпаведным асяродзьдзі. Для яе беларускі элемэнт заўсёды быў важнейшым. Я заўжды лічыла, што так адбываецца з-за месца, у якім мы жывем. Пэўны час яна працавала ў Доме культуры, і ўсё гэта - і польскае, і беларускае, і расейскае, праходзіла праз нас. Усё гэта было, я вырасла сярод гэтага. Для мяне гэта не чужое.
А ці можаце назваць хоць нейкае прозьвішча беларускага аўтара, якое Вам запомнілася яшчэ са школьных часоў?
К. Бонда: Я даволі позна для сябе адкрыла Ларысу Геніюш. Калі я чытала “Птушкі бяз гнёздаў”, дзякуй Богу, што яе выдалі па-польску, для мяне так было прасьцей. Як бы там не было, але тады маё сэрца ўспрымае гэта інакш. У адрозьненьне ад Янкі Купалы і, выбачаюся перад тымі, хто любіць Якуба Коласа, але дзяцей нельга пічкаць такімі рэчамі. Беларуская літаратура цудоўная й прыгожая. Там можна знайсьці элемэнты, якія могуць захапіць чытача. Нельга катаваць дзяцей, якія толькі ўваходзяць у гэты сьвет, тым, як ён хадзіў у лапцях і як яму было цяжка. Тое самае адбываецца і ў Польшчы. Дзецям даюць чытаць нудныя рэчы, і гэта пазьней адбівае ў іх ахвоту чытаць.
Але клясыку трэба ведаць таксама...
К. Бонда: Канешне, але трэба ўводзіць і новую літаратуру, сучасныя элемэнты. Гэта вельмі важна. Я чалавек, які шмат чытае. Напрыклад, я толькі нядаўна даведалася, што ёсць крымінальныя раманы па-беларуску. Было б выдатна, каб я гэта ведала ў школе. Магчыма, маё ўспрыняцьце было б зусім іншым. А нас вучылі толькі пра тое, што было некалі. Мне сёньня сумна, што ніхто не прышчапіў мне любові да беларускай мовы. Гэта вельмі сьпеўная, мэлядычная й прыгожая мова. Гэтыя элемэнты ёсьць і ў іншых усходнеэўрапейскіх мовах, і ў мяне да іх ёсьць сэнтымэнт. У мяне ўвогуле сэнтымэнт да бізантыйскіх элемэнтаў. У беларусаў ёсьць нэрв, такая своеасаблівая настальгія. І мне здаецца, што ўва мне таксама гэта ёсьць. Я маю на ўвазе мэнтальную прастору, а ня проста нейкія веды, гэта тое, чаго нельга намацаць. Я ўсё гэта зразумела значна пазьней і акрэсьліла для сябе, але гэта было заўсёды. Гэта настальгія й сум, але адначасова й пазытыўнае мысьленьне. Мне здаецца, што гэта вельмі адрозьнівае нас беларусаў, заўважце, я наўмысна сказала – нас, беларусаў – ад расейцаў альбо ўкраінцаў. Нягледзячы на тое, што мы разумеем адзін аднаго, беларускі нэрв асаблівы, ён іншы. Тое, чаго я не люблю, я ня ведаю, ці гэта толькі праблема польскіх беларусаў, я нават ня ведаю, ці можна гэта акрэсьліць у сфэры стэрэатыпаў: што найлепш усё схаваць дома, пад сурвэткай, хай гэтае цела нябожчыка будзе ў шафе. І давайце нічога не казаць пра гэта. Гэта павінна зьмяніцца. І я думаю, што новае пакаленьне, маладыя людзі, ужо гэтага ня маюць. Калі я рыхтавала сваю кнігу, то сустрэлася з цудоўнай рэакцыяй, каб распавесьці пра пэўныя факты, каб пісаць пра гэта. Гэта казалі людзі ва ўзросьце маёй мамы. Бо ім усё роўна, прастора страху ў іх ужо разбураная.
Я хіба ведаю, пра што Вы кажаце. У сваёй апошняй кнізе “Акулярнік” Вы распавядаеце ў пэўным сэнсе й сямейную гісторыю. Гэта пасьляваенная трагедыя беларускіх вёсак на Падляшшы. Распавядзіце, як гэта зьвязана з Вашай сям’ёй і чаму гэты эпізод увайшоў у кнігу?
К. Бонда: У 1946 годзе, праз год пасьля заканчэньня вайны, на Падляшшы адбыўся пагром праваслаўных вёсак. Адказным за гэта быў Рамуальд Райс “Буры”. Сёньня ён адзін з “выклятых жаўнераў”. Разам са сваім атрадам ён нападаў на вёскі, спальваў іх і забіваў людзей. Я вельмі дакладна апісваю гэтую гісторыю. Спачатку я сумнявалася, ці павінна яна быць у крымінальным рамане, які я пісала для забавы, каб людзі, чытаючы, адпачывалі. Але падчас працы над сюжэтам, калі я думала над тым, дзе разьмясьціць целы, дзе будзе жыць падазраваны, дзе буде жыць гераіня, я ўвесь час сутыкалася з гэтай гісторыяй. Я прыйшла да высновы, што яна ўвесь час жывая. Яна ў прасторы гэтых людзей, і нават больш за тое – яна іх падзяліла: на палякаў і беларусаў. Я вырашыла, што гэта вельмі цікавы сюжэт. Я традыцыйна правяраю ўсе элемэнты, і тут я пачала праводзіць сваё маленькае сьледзтва. Я паехала ў Інстытут нацыянальнай памяці й пачала размаўляць зь людзьмі, продкі якіх загінулі ў гэтым пагроме. Нехта зь іх змагаўся за эксгумацыю. Была такая гісторыю пра выкраданьне 50 фурманаў-вазакоў. Партызанскі атрад загадаў ім везьці снарады, зброю й параненых партызан. Пазьней над імі ўчынілі расправу, а целы кінулі ў зямлянкі. Гэта адбылося ў Старых Пухалах. Усё гэта было ў 1946 годзе, а іх целы былі выяўленыя толькі ў 1994 годзе. Прайшло столькі гадоў... Мясцовыя людзі пра ўсё гэта ведалі. Больш за тое, у лесе можна было наткнуцца на людзкія чэрапы й косьці. Чэрап на вокладцы маёй кнігі невыпадковы. Мой раман мастацкі, там няма рэальных элемэнтаў на 100%, але я пішу, грунтуючыся на рэальных гісторыях. І цяпер уявіце сабе, што я даведалася падчас збору матэрыялаў. Мне заўсёды распавядалі, што мая бабуля загінула падчас вайны, што яе застрэліў нямецкі танк. Я ўсё жыцьцё верыла ў гэта. Мая мама ў двухгадовым узросьце асірацела. І падчас свайго сьледзтва я даведалася, што мая бабуля, у гонар якой мяне назвалі Катажынай, загінула ў гэтым пагроме. Я вам гарантую, што такія рэчы цалкам зьмяняюць вашае ўспряняцьце. Гэтая тэма становіцца вельмі істотнай. Я прыняла рашэньне, што гэты элемэнт увойдзе ў кнігу й зойме там шмат месца. Я амаль поўнасьцю перапісала “Акулярніка”, які быў фактычна гатовы. І менавіта таму кніга такая тоўстая, як вы заўважылі, а не таму, што там шмат апісаньняў прыроды.
Вы ў адным інтэрвію сказалі, што хочаце, каб у Польшчы пачалася дыскусія наконт падзеяў пасьляваенных гадоў на Падляшшы й злачынстваў Рамуальда Райса. У Польшчы гэта тэма табу?
К. Бонда: Так, і тое, і другое. Калі я абвясьціла, што гэты элемэнт увойдзе ў кнігу, то ў мой адрас пачалі гучаць ненавісныя галасы. Гэта яшчэ раз паказала мне, што варта пра гэта пісаць, варта размаўляць і ламаць гэтае табу. Гэтым і павінна займацца літаратура. Літаратура не павінна гладзіць па галоўцы, а павінна капацца у нашым целе й галовах, паказваць цалкам новыя элемэнты, каб людзі зьмянялі прызму ўспрыняцьця пэўных рэчаў. Нават калі гэта крымінальны раман, то ён мае нашмат большую сілу, чым радыё, тэлебачаньне альбо іншыя СМІ. Кніга – гэта ўнівэрсальная аповесьць, яна закранае нашыя эмоцыі. Яна прымушае працаваць нашыя эмоцыі й рэфлексіі. Таму я вырашыла рызыкнуць і разьбіць гэты гатунак. Кніга выйшла, мой выдавец спачатку вельмі баяўся. Але я як таран, і ніхто мяне не затрымае. Я шмат чым рызыкавала. Бо ў Польшчы памяць пра “выклятых жаўнераў” адназначная – трэба ім ставіць помнікі. Пажадана, каб так было. Я не адмаўляю й ня стаўлю пад сумнеў аўтарытэт усіх “выклятых жаўнераў”, я толькі кажу пра тое, што Рамуальд Райс быў таксама чалавекам. У яго былі свае матывы, і я пра гэта распавядаю ў кнізе.
Чытаючы Вашыя кнігі складваецца ўражаньне, што вы як мінімум прафэйсійны псыхоляг, крыміналіст, патолягаанатам. Але Вы скончылі журналістыку. Адкуль у Вас такія дакладныя веды й знаёмасьць нюансаў?
К. Бонда: Я дбаю пра дэталі, бо лічу, што чалавек з кнігі павінен даведвацца нешта новае. Я сама пра ўсё гэта даведваюся. У мяне ёсьць штаб кансультантаў і экспэртаў, якія мне дапамагаюць. Калі казаць пра крыміналістыку, то ў мяне ёсьць сябры – паліцэйскія, пракуроры, судовыя мэдэкспэрты. Гэта маса людзей, якія дапамагаюць мне гадамі. Гэта цэлая каманда людзей, да якіх я магу заўсёды зьвяртацца па дапамогу. У кожнай кнізе ў мяне новая тэма. Галоўная тэма – іншая. Я не кажу толькі пра гісторыю злачынства й крымінальную інтрыгу. Я маю на ўвазе нейкую ўнівэрсальную тэму, якая заўсёды ёсьць у маіх кнігах. Тады мне патрэбныя новыя экспэрты. Я ня веру ў пісаньне з галавы. З галавы можна напісаць толькі адну кнігу, і пераважна пра сябе. Я такія кнігі пісаць не хачу. Кожны раз я хачу расказваць цікавую, незвычайну гісторыю, зь якою чалавек можа сутыкнуцца толькі ў маім рамане. Але, каб распавесьці такую гісторыю, дзе ўсё пасуе адно да другога, спачатку я мушу сабраць матэрыялы. Я гэтаму прысьвяваю вельмі шмат часу. Я ненавіджу гэта, бо такая праца вельмі стамляе. Я мушу пайсьці альбо паехаць у кожнае месца. А здабываць інфармацыю ў людзей не заўсёды проста. Гэта датычыць нават маіх кансультантаў, зь якімі мы знаёмыя. У мяне ёсьць ідэя фікс, я прыдумала гісторыю, і цяпер я мушу яе зрабіць праўдападобнай. Здабыць інфармацыю часам вельмі цяжка, і я шмат мучаюся падчас такой працы. Я думаю, што гэта нават складаней, чым пісаць кнігу. Бо калі пісьменьнік піша кнігу, то ён адрываецца ад рэальнасьці. У прынцыпе, гэта вельмі прыемна. Для мяне вельмі важна, каб усе элемэнты, пра якія вы чытаеце, пасавалі адзін да другога. Пасьля таго, калі кніга гатовая, я даю яе чытаць сваім кансультантам. Яны выпрыўляюць памылкі. Але часам і чытачы зьвяртаюць увагі на дэталі, якія, як выўляецца, неправераныя. Я заўсёды пра гэта паведамляю выдаўцу, і ў новых перавыданьнях гэтыя памылкі выпраўляюцца. Гэта вельмі файна, калі ўважлівы чытач знаходзіць нават самыя дробныя памылкі. Нядаўна мне напісаў чалавек, які 65 гадоў працаваў на лікёра-гарэлачным заводзе. Ён кажа, што я, маўляў, пішу, што маленькія бутэлечкі, якія ў Польшчы называюць “малпкамі”, маюць ёмістасьць 0,25, а насамрэч – гэта 0,20. Вось такія бываюць памылкі, і я заўсёды перадаю гэта выдаўцу. Я хачу быць шчырай перад сваім чытачом.
Неўзабаве Вашая кніга выйдзе па-ангельску ў выдавецтве, якое выдае Стывэна Кінга й Джона Грышама. Чым сёньня, на Вашу думку, аўтары з нашай часткі Эўропы могуць здабыць сусьветны рынак?
К. Бонда: Захад хоча нашу экзотыку й лякальнасьць – тое, што нас адрозьнівае. У іх ёсьць усе магчымыя прадукты, усе ўніфікаваныя рэчы. Нельга ім даваць тое, чаго ў іх пад завязку, і да ўсяго гэтага ў разы лепшае. Я паставіла на сваё, на ўласны стыль. Яшчэ некалькі гадоў таму я ня ведала, што я буду рабіць. Каб я была нішавай аўтаркай, то я б сёньня не прадавала такіх вялікіх накладаў, як сёньня. Я перажыла той час і не зьмянілася. Мне раілі пісаць “як нехта”. Але я ніколі так не рабіла. І праз прызму сёньняшняга дня, калі я ўжо ведаю, што мае кніжкі будуць стаяць побач з Кінгам і Грышамам ды іншымі аўтарамі бэстсэлераў сусьветнага ўзроўню, я хачу сказаць, што трэба быць сабой. Трэба распавядаць гісторыю такой, якой яна ёсьць, з нашай унікальнай пэрспэктывы. Гэта аснова. Трэба імкнуцца да дасканаласьці, каб утрымаць свой узровень, сваю пісьменьніцкую пячатку. Я памятаю, як зь мяне сьмяяліся, што мае кнігі такія тоўстыя. Столькі, колькі я сёньня прадаю, на польскія ўмовы – гэта выключэньне. Людзі на сьвеце таксама гэта ведаюць. Бо калі ў нас кніжка прадаецца накладам у 5 тысяч асобнікаў, то гэта ўжо “сьвет і людзі”, гэта посьпех. Мае кнігі прадаюцца накладам 100 тысяч. “Паглынальніка” прадалі амаль 200 тысяч. І гэта дадзеныя за мінулы год, а яны ўвесь час яшчэ прадаюцца. Невядома, колькі часу можна прасоўваць прадукт рознымі маркетынгавымі спосабамі, але калі прадукт сам па сабе кепскі, то ён не прадасца. Я лічу, што нам няма чаго саромецца. Трэба ставіць на тое, што ў нас найлепшае. І на нашую лякальнасьць і экзотыку.
Ці зьбіраецца “каралева польскага дэтэктыву” ў Беларусь?
К. Бонда: Я хацела б паехаць, з прыемнасьцю. Я думаю, што я злучу гэта з маім праектам памяці, калі я вазьмуся сур’ёзна за пошук сваіх каранёў.